Jasielski Stary Cmentarz jest jedną z najstarszych w Polsce, nadal czynnych nekropolii. Przyjmuje się, że został on założony w 1784 roku. Cesarz Józef II Habsburg wydał wówczas dekrety nadworne, nakazujące zaprzestać pochówków w kryptach i wokół kościołów. Władca musiał kilkakrotnie ponawiać rozkaz wyznaczenia nowych miejsc do grzebania zmarłych poza obrębem ludzkich osad. Rozporządzenia te, słuszne z punktu widzenia higieny i zgodne z duchem epoki Oświecenia, gdy racjonalnie starano się zwalczać zagrożenia sanitarne, natrafiały na opór przywiązanych do tradycyjnych wartości mieszkańców Królestwa Galicji, tzn. ziem polskich opanowanych przez Austrię podczas pierwszego rozbioru (1772). Tradycja kazała chować zmarłych godnie, a więc jak najbliżej świątyni, a osoby szczególnie wybitne nawet w jej wnętrzu. Pochówek w miejscu ustronnym i odludnym uważano za swego rodzaju profanację religijną i uwłaczanie godności ludzkiej, toteż uprzednio traktowano tak tylko ciała ukaranych wykluczeniem ze społeczeństwa lub ofiar masowych epidemii (zwłaszcza dżumy i cholery).
Ścisła data urządzenia jasielskiego cmentarza nie jest znana, wiele jednak wskazuje na to, że władze miejskie stosunkowo szybko podporządkowały się woli panującego. Na miejsce dla pochówków wybrano łąkę nad rzeką Jasiołką, prawdopodobnie stanowiącą uposażenie przytułku dla ubogich, zwanego Szpitalem Św. Ducha, którego zabudowania zapewne leżały nieopodal, na tak zwanym przedmieściu krośnieńskim. Czas wkrótce zatarł wszelkie materialne ślady po jasielskich cmentarzach o średniowiecznej metryce, które znajdowały się przy Farze i przy dawnym klasztorze karmelitów trzewiczkowych – w rejonie obecnego placu Żwirki i Wigury.
Ponadto cesarz w ramach antykościelnej polityki tzw. józefinizmu narzucił proboszczom funkcję urzędowych rejestratorów ruchu ludności. Patent Józefa II o prowadzeniu metryk chrztów, ślubów i pogrzebów, wystawiony w lutym 1784 r., został wprowadzony w życie jeszcze sprawniej niż wspomniane dekrety regulujące sposoby grzebania zwłok. Dzięki temu Księga Zmarłych Parafii Jasielskiej, założona w maju 1784 r., stała się systematycznym i wiarygodnym źródłem danych genealogicznych o osobach, które znalazły wieczny spoczynek na nowo utworzonej nekropolii.
Pośpieszne umiejscowienie cmentarza na zalewowym terenie nadrzecznym okazało się niefortunną decyzją. Gdy podnosił się poziom wód, urządzanie pogrzebów stawało się okresowo niemożliwe, a większe powodzie niszczyły groby (szczególnie katastrofalne następstwa przyniosło wezbranie Jasiołki w roku 1813). Podejmowane później regulacje koryta rzecznego i budowa obwałowań nie zażegnały całkowicie niebezpieczeństwa podtopień.
Natomiast z punktu widzenia gospodarki przestrzennej położenie nekropolii miało liczne zalety. Ulokowana wygodnie dla społeczności, bo blisko kościoła parafialnego i Rynku, spełniała jednak formalny wymóg peryferyjności. Ponadto zajęła grunty, które nie nadawały się pod zabudowę, zatem nie przeszkadzała późniejszemu rozwojowi strefy zurbanizowanej. Spory areał okolicznych łąk stanowił rezerwą terenu, o który w miarę potrzeb udawało się poszerzyć cmentarz. Były to cechy pozytywne, bo „wrastając” w centrum pozostawał on na uboczu i nie blokując ekspansji miasta sam mógł się rozrastać. Stał się także z czasem swego rodzaju nastrojowym parkiem, przyozdobionym wieloma okazami wyniosłych drzew.
Przez dłuższy czas na cmentarzu nie wytyczano dróżek, a groby rozmieszczano raczej bezładnie, wokół drewnianej kapliczki. W 1859 r. z inicjatywy ks. Kaspra Gąsiorowskiego, proboszcza i dziekana jasielskiego, podjęto budowę neogotyckiej kaplicy według projektu Aleksandra Gebauera, architekta z Krakowa. Okazałość kaplicy sprawia, ze można ją uznać właściwie za niewielki kościół. Konsekrowana została w 1872 r., pod wezwaniem Jezusa Ukrzyżowanego. W roku 1900 konstrukcję kaplicy wzmocniono za staraniem ks. Leona Sroczyńskiego, a w 1926 roku jej gruntowny remont przeprowadził ks. proboszcz Aleksander Kwieciński. To jedyna jasielska świątynia, która przetrwała w nienaruszonym stanie II wojnę światową i w pierwszych miesiącach odbudowy miasta odgrywała rolę substytutu kościoła parafialnego. Z biegiem lat, gdy w mieście przybywało ludności, władze powiększały kilkakrotnie obszar cmentarza, od początkowych ok. 0,6 ha do dzisiejszej powierzchni ponad 2,7 ha. W 1907 roku uporządkowany został także układ kwater i głównych alejek. Sukcesywnie przybywało grobów z trwałymi pomnikami, które wypierały skromne mogiły ziemne z drewnianymi krzyżami.
Z nastaniem II połowy XIX wieku wzrastała zamożność miejscowego społeczeństwa, m.in. dzięki pionierskim przedsięwzięciom w dziedzinie przemysłu naftowego i rozbudowie kolejnictwa. Jasło awansowało także do rangi istotnego ośrodka administracji, sądownictwa, oświaty i kultury. Konstytucyjne reformy w cesarstwie austriackim i autonomia nadana Galicji zlikwidowały szereg ograniczeń w sferze duchowej. W ślad za tym rozbudziły się u jasielskich mieszczan aspiracje, by godnie upamiętniać zmarłych przodków. Z tego czasu pochodzą pierwsze, zachowane do tej pory, kamienne nagrobki. Ludzie ambitniejsi i zasobniejsi sprowadzali wytworne pomniki z Krakowa, Nowego Sącza, Tarnowa, Lwowa a nawet z Wiednia; skromniejsi składali zamówienia u miejscowych rzeźbiarzy i kamieniarzy. Podziwiać należy rozmaitość stylistyczną tych dzieł i bogactwo ich przekazu symbolicznego, odzwierciadlającego refleksję nad smutkiem i przemijaniem. Umieszczane na pomnikach inskrypcje niosły nieraz ważkie treści historyczne, niepozbawione akcentów patriotycznych, a porcelanowe fotografie utrwalały wizerunki byłych mieszkańców Jasła.
Na jasielskiej nekropolii pośród wielu zwykłych obywateli pochowani zostali ludzie, którzy w doczesnym życiu wpisali się na karty historii miasta i regionu: wybitni lekarze, prawnicy, nauczyciele, artyści, przemysłowcy, rzemieślnicy, działacze samorządowi i społeczni itd. Spoczęli tu m.in. uczestnicy narodowych powstań z lat 1830-31 i 1863-64, zarówno ziemiańskiego, jak i plebejskiego pochodzenia. W trakcie Wielkiej Wojny (1914-1918) na cmentarzu wydzielono kwaterę wojskową, zaprojektowaną przez architekta i rzeźbiarza Johana Jägera. Po tym „Cmentarzu Wojennym nr 23” przetrwały do czasów nam współczesnych jedynie dwa krzyże: drewniany z metalową aureolą oraz monumentalny, wyrzeźbiony z kamienia, posadowiony na masywnym cokole. Wokół tych monumentów spoczywali polegli w wyniku działań wojennych żołnierze trzech armii: niemieckiej, austriackiej i rosyjskiej. Niewątpliwie byli wśród nich również Polacy, wcielani do szeregów przez państwa zaborcze.
O tragicznych dla Jasła wypadkach z okresu II wojny światowej (1939-1945) świadczą mogiły żołnierskie i groby ofiar niemieckiego terroru. W północno-wschodniej części cmentarza pochowani zostali rozpoznani, jak i nieznanej tożsamości żołnierze Wojska Polskiego, polegli w obronie Ojczyzny. Spoczywają tam lotnicy, którzy zginęli w 1939 r. i saperzy, którzy w 1946 r. rozminowywali przedmieścia Jasła. Zbiorowe mogiły ofiar hitleryzmu kryją nieokreśloną dokładnie liczbę osób pomordowanych przez gestapo, wśród których byli partyzanci i członkowie Ruchu Oporu.
Na skutek drugiej wojny światowej załamała się historyczna i kulturowa ciągłość miejscowej populacji. Wiele rodzin unicestwili okupanci, a inne nie powróciły do zburzonego miasta. Nowi mieszkańcy, idąc za źle pojętym „duchem czasu”, bez sentymentów zastępowali zabytkową substancję cmentarza sztampowymi i często rażąco dominującymi nad otoczeniem grobowcami o „nowoczesnej” formie i konstrukcji. Destrukcji ulegały pozbawione opieki nagrobki o wysokiej wartości artystycznej i historycznej, a ludzka beztroska i siły natury wymazywały z pamięci nazwiska wielu zmarłych o niepospolitych zasługach.
Degradację cmentarza nieco zahamowano w 1986 roku, kiedy to dzięki staraniom Stowarzyszenia Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego został on wpisany do rejestru zabytków. Pod kierunkiem profesora Stanisława Cynarskiego powstały wówczas trzy broszury poświęcone przeszłości nekropolii. Później badali ją także konserwatorzy i historycy sztuki, a najwięcej nowych ustaleń poczynili w swych publikacjach Antoni i Barbara Bosakowie oraz Andrzej Laskowski. Zinwentaryzowano grobowce i pomniki, a pośród wielu kompozycji anonimowych udało się zidentyfikować dzieła znanych rzeźbiarzy lub wziętych rzemieślników, m.in. Władysława Eljasza-Radzikowskiego, Edwarda Stehlika, Fabiana Hochstima, Jana Kuleszy, Piotra Celestyna Kulki, Henryka Periera, Lucjana Tyrowicza, Franciszka Langnera, Jana Mitasińskiego, Józefa Sroczyńskiego, F. Germana. Docenione zostały modernistyczne grobowce z okresu międzywojennego, wykonywane w betoniarni miejskiej pod kierunkiem Eugeniusza Dacyla. W stosowanych formach plastycznych i środkach ekspresji odnajdujemy wpływy rozmaitych prądów sztuki XIX i pierwszej połowy XX wieku. Zmienne panowały mody i upodobania – swoiste bywały też gusta fundatorów. Nastrojowym pięknem tutejszej sztuki sepulkralnej, tak ze względów dokumentacyjnych, jak i estetycznych zainteresowali się jasielscy fotograficy. Fotogramy autorstwa Tomasza Kasprzyka, poświęcone tematyce cmentarnej wystawiano już nie tylko w Jaśle, ale także w wielu innych miejscowościach. Z kolei wartościowa dokumentacja fotograficzna, którą wykonał w latach 80. XX w. aktywny wówczas działacz SMJiRJ Stanisław Mikulski, ukazała się drukiem w 2010 r.
16 października 2009 r. ukonstytuował się Społeczny Komitet Ochrony i Renowacji Zabytków Starego Cmentarza przy ul. Zielonej, który, odwołując się do zaangażowania i ofiarności społeczeństwa, podjął starania zmierzające do ratowania wielu popadających w ruinę obiektów. Odtąd corocznie 1 listopada w dniu Wszystkich Świętych oraz 2 listopada w Dzień Zaduszny prowadzona jest kwesta na rzecz odnowy jednego, wybranego komisyjnie na dany rok, cennego pod względem artystycznym i historycznym zabytku. Zebrane przez kwestarzy fundusze przekazywane są do Urzędu Miasta. Dalsze prace organizowane są przez Wydział Kultury, Sportu i Spraw Społecznych w Urzędzie Miasta Jasła przy zaangażowaniu profesjonalnych konserwatorów dzieł sztuki, we współpracy z Podkarpackim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Na renowację innych obiektów miasto otrzymuje wsparcie finansowe w postaci dotacji od Marszałka Województwa Podkarpackiego oraz Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.
Dziejowe kataklizmy bezlitośnie obeszły się z zabudową Jasła. W 1944 roku niemiecki okupant z premedytacją unicestwił większość stylowych kamienic i niemal wszystkie piękne gmachy użyteczności publicznej. Zabytkowe monumenty na Starym Cmentarzu należą do tych nielicznych świadectw dawnej urody miasta, które przetrwały wojenną zagładę. Należy zadbać o to, by obecni i przyszli obywatele Jasła ugruntowali swoją świadomość historyczną i z szacunkiem traktowali stare nagrobki, by uznawali je za materialny dowód więzi z minionymi pokoleniami i ważny element swego lokalnego dziedzictwa kulturowego, w myśl sienkiewiczowskiej dewizy wyrytej u wejścia na cmentarz: „Pamięć o zmarłych odradza żywych”.
dr Grzegorz Chomicki
Instytut Historii UJ
